در این قسمت برخی آیتم ها که توسط کارشناسان رسمی کشاورزی و منابع طبیعی برای تشخیص مستثنیات از اراضی ملی به آنها توجه می شود برای آشنایی شما ذکر می شود. این موارد برگرفته از مجموعه حقوق منابع طبیعی اعتراض به تشخیص اراضی ملی از مستثنیات نوشته قدرت عموزاد مهدیرجی می باشد.

این موارد کلی بوده و برای این مورد نیاز به بازدید حضوری کارشناس رسمی کشاورزی و منابع طبیعی دارای صلاحیت می باشد.

کارشناسی تشخیص مستثنیات

اگر زمینی قبل از تاریخ تصویب قانون 1341 و یا قبل از تاریخ صدور برگ تشخیص یک یا چند یا همه ویژگی های ذیل را داشته باشد زمین احیا شده یا مستثنیات است.

1. اگر عرفاً و عملاً به عنوان زمین کشاورزی زراعی یا باغی مرسوم و معروف باشد.
2. اگر عرفاً و عملاً داخل در مجموعه اراضی مزروعی منطقه یا روستا واقع باشد.
3. اگر در حوزه آبیاری یک منبع آبی چاه چشمه قنات رودخانه و قرار داشته باشد.

4. اگر تسطیح شده و برای عملیات زراعت و آبیاری آماده شده باشد.
5. اگر دارای شیب نامتعارف و تند باشد و عرفا و عملاً به نام زمین دیمزار مرسوم باشد.

وجود زمین کشاورزی دیم یا آبی

6. اگر زمین دیمزار آبی زار و محدوده قانونی یا ثبتی یا عرفی معین داشته باشد.
7. اگر تحجیر شده باشد هر عملی که به معنای شروع احیای زمین باشد تحجیر می‌گویند مثل سنگ چینی دور زمین و جمع آوری سنگ ها و توده کردن آن ها و نهر کندن دور زمین و امثال آن. 8. اگر جوی های قدیمی و یا آثار جوی های قدیمی منشعب از بند های رودخانه ای در بالادست زمین مشاهده شود.
9. اگر جوی های قدیمی و یا آثار جوی های قدیمی که آب قنوات یا چشمه سارات قدیمی را به زمین می رسانده یا می رساند در زمین مشاهده شود.

10. اگر درختان کهنسال در مسیر جوی های قدیمی و اطراف و اکناف زمین وجود داشته باشد.
11.اگر اراضی مورد اختلاف در ذیل بالاترین جوی آبیاری موجود یا قدیمی واقع باشد. معمولاً اراضی واقع در بالادست جوی چون از ابتدا آب به آنها سوار نمی شده اراضی غیر احیا شده هستند و اراضی زیر جوی چون آب به آن ها سوار بوده اراضی احیا شده اند.

وجود بناهای قدیمی در اراضی مستثنیات

12. اگر بنا های قدیمی و ابنیه سنتی وابسته به کشاورزی مثل خانه باغ کومه گاش دامداری آب انبار و امثال آن و یا آثاری از آن ها در محل وجود داشته باشد.
13. اگر زمین به صورت بندسار باشد و منطقه پوشیده از بند سار های متعدد قدیمی معروف به ژوله باشد و سابقه و آثار بهره مندی قدیمی از آب های جاری بهاره را برای آبیاری محصول داشته باشد.
14. اگر در پوشش گیاهی زمین آثاری از گیاهان مرتعی چند ساله و گونه های پایای مرتعی نباشد.

15. اگر پوشش گیاهی موجود آثار زراعت های قبل و زراعت های قدیمی تر باشد.
16. اگر در عکس های هوایی محل مورد نظر با استفاده از ابزار استرئوسکوپ آثار احیای قدیمی به شرح فوق مشاهده شود مشروط به اینکه کارشناس منتخب دادگاه صلاحیت فنی ویژه تفسیر عکسهای هوایی را داشته باشد.
17. اگر زمین مورد نظر در نقشه های هوایی که بر اساس عکس های هوایی ترسیم شده اند در بخش اراضی مزروعی رنگ زرد واقع باشد تشخیص این امر نیز فوق العاده حساس است و کارشناسان باید سعی کنند که از نقشه های هوایی نهایتاً برای اثبات سایر دلایل خود استفاده کنند در مواردی اراضی احیا شده قدیمی دیمی در نقشه هوایی در بخش اراضی ملی رنگ سفید تعیین شده است.

سن درختان در اراضی مستثنیات

18. اگر سن درختان قدیمی گواهی بر قدمت احیای باغ به ویژه در باغات دیم و اراضی شیب دار بدهد.
19. اگر در مناطق دیمزار راه ها و گذرگاه هایی باشد که حاکی از استفاده قدیمی از آنها فقط برای امر رفت و آمد به اراضی دیمزار بوده و اینک متروکه شده و آثاری از آن ها به جای باشد.
20. اگر در قسمتی از اراضی آثاری از خرمنگاه های قدیمی مشاهده شود معمولاً این خرمنگاه های قدیمی در یک قطعه زمین صاف در جاهای بلند و مرتفع ساخته می شده تا از وزش باد برای جداسازی دانه از کاه استفاده نمایند.
21. اگر در نحوه آرایش زمین آثار شخم و شیار و قطعه بندی و کرت بندی و پیچه بندی های قدیمی که حاکی ازو مزروعی بودن باشد مشاهده شود.

معروف بودن به چراگاه و مرتع

22. اگر وضعیت و موقعیت مکانی زمین به نحوی باشد که عرفاً به نام چراگاه و مرتع معروف نباشد.
23. اگر شیب زمینی مناسب و جنس خاک مستعد زراعت باشد اگرچه که ممکن است سال ها دور از کشت بوده و آثار زراعت محو شده باشد ولی وضعیت زمین گویای این واقعیت باشد که چنین زمینی در گذشته نمی‌تواند بیکار مانده باشد و مردمان سخت کوش گذشته از اینگونه اراضی مستعد حداکثر استفاده را می نموده اند.

24. اگرچه با اجرای مواد 2 و 56 از قوانین مربوط به ملی شدن اراضی و نرسیدن اعتراض مردمی در مهلت قانونی اسناد مالکیت مردم باطل تلقی می‌شود و باید سند جدید به نام دولت صادر شود ولی توجه و دقت در مفاد اسناد و مبایعه نامه های قدیمی ادعائی مردم می تواند کمک موثری در تشخیص قدمت احیای اراضی مورد اختلاف بنماید پرونده ها در دبیرخانه اداره های منابع طبیعی هر شهر مورد پذیرش و دوباره هیئت‌های مستقر در آن اداره ها مرجع رسیدگی تعیین شده اند.